Toplum sağlığı açısından tarihi geçen aşılar nasıl imha ediliyor sorusunun yanıtı aranıyor. Tıbbi atık kontrolü konularından biri olan süresi dolmuş aşıların imhası ve soğuk zincir konusu detaylı olarak inceleyelim…
Aşı Nedir ve Süresi Dolmuş Aşılar
Aşı nedir sorusunun tam karşılığı, bağışıklık sistemini uyararak hastalığa karşı koruma sağlayan biyolojik ürünler şeklinde veriliyor. Antijene özgü antikorların üretilmesi ile humoral bağışıklık ya da hücresel bağışıklık oluşturmak üzere geliştirilen aşı çeşitleri, günümüz toplumunda farklı salgınlara karşı koruyucu olarak kullanılıyor. Aşının etkisi, zayıflatılmış bazen de öldürülmüş mikroorganizmaya bağışıklık sisteminin yanıt vermesiyle ortaya çıkıyor. Böylece kişi hastalık etkeni ile karşılaştığında bağışıklık sistemi etkeni hatırlayarak ona hızlıca yanıt geliştiriyor. Bu da hastalığın hiç ortaya çıkmamasına ya da hafif bir tablo ile geçirilmesine yardım ediyor. Aşı çeşitleri denilince aşıların temelde iki ana gruba ayrıldığını açıklamak gerek: Canlı aşılar ve inaktive aşılar. Aşı saklama dolabı ya da tıbbi atık dolabı arayışında Coolermed teknolojisini değerlendirebilirsiniz. Eco aşı dolapları ve medikal soğutma ekipmanlarında öncü bir firmadır.
Son Kullanma Tarihi Biten Aşılar
DSÖ’ye göre toplum sağlığı için en önemli iki buluştan biri olan (diğeri içme suyunun dezenfeksiyonu) aşının son kullanma tarihi dolabilir ya da yanlış saklama, yanlış nakliye nedeni ile kullanılmaz hale gelebilir. Etkin bir aşılama için soğuk zincir kurallarına harfiyen uyulması büyük önem taşıyor. Burada soğuk zincir kavramına değinmek önemlidir.
Aşı Saklama ve Soğuk Zincir Yönetmeliği
Bilindiği üzere aşıların üretildikleri yerden aşının yapılacağı yere kadar uygun koşullarda taşınması için uygulanan proses ise soğuk zincir deniyor. Aşı saklama sıcaklığı için genellikle +2/+8 derece aralığı öneriliyorsa da her aşının kendine özgü saklanma koşulları olduğu unutulmamalıdır. Örneğin bazı aşılar dondurulabilirken, bazıları için donma bozulmaya neden olur. Bazı aşılar da sıcaklıktan etkilendiği gibi ışıktan da etkilenebilir. Uygun koşulların sağlanamadığı durumlarda aşı, etkisini yitirir ve yönetmeliğe uygun olarak tıbbi atık kontrolü çerçevesinde imha edilmesi gerekir. Bunun yanında aşının barkodundan okunabileceği gibi etiketinde de açıkça yazan son kullanma tarihi geçtiğinde de imha edilmesi gerekir. Peki, süresi dolmuş aşılar nasıl imha edilir?
Tıbbı Atık Kontrolünde Süresi Dolmuş Aşılar
İlaç ve aşılarda son kullanıcıya ulaşana kadar geliştirme safhasında, üretim safhasında ve dağıtım – saklama safhasında sürekli denetleme yapılır. Bu eksende son kullanma tarihi dolmuş aşılar ya da doğru koşullarda saklanmamış aşılar için imha etme kararı alınır. Aşı tedarik zincirine bakıldığında aşının üretimi, sevkiyatı, depoya alınması, depolardan uygulama noktalarına nakli ve atık kontrolü şeklinde bir döngü solduğu görülür. Aşı atık kontrolü, toplum sağlığı açısından son derece önemli bir konudur. Aşı, enjektör ve diğer malzemeler için Bakanlığın atık kontrolü yönetmeliği izlenerek aşı imhası sağlanmalıdır.
Tıbbi Atık Olarak Aşı İmhasında İzlenecek Adımlar
Aşı imhasında tıbbi atıkların çevreye ve insan sağlığına tehdit oluşturmayacak şekilde ilgili yönetmeliğe uyulması esastır. Burada yönetmelik, süresi biten aşıyı tıbbi atık olarak tanımlar ve henüz kaynağında iken ayrılmasını ister. Tıbbı atıkların kontrolü kapsamındaki süresi dolmuş aşılar; enfeksiyöz atık, tehlikeli atık, tıbbi atık, ambalaj atığı, kesici-delici atık, farmasötik atık kapsamındadır. Aşı tüpü içinde etken madde ise doğrudan farmasötik atıktır. Farmasötik atık tanımında kullanma süresi dolmuş ilaçlar, aşılar, serumlar yer alır.
- Önce aşının son kullanma tarihine bakılmalı ve süre dolmuş ise tutanakla birlikte Bakanlığın ortak yazılım platformuna işlenmelidir.
- İmha edilecek aşılar öncelikle soğuk zincirden çıkarılmalıdır.
- Kesici delici atık kutusu içine konarak ve kutu kapatılarak kırmızı atık torbasına konmalıdır.
- Kırmızı atık aracı ile kırmızı atık deposuna gönderilmeli ve buradan da yetkili atık toplama servisine teslimi sağlanmalıdır.
Söz konusu yönetmeliğe göre kullanım süresi dolmuş aşılar için tıbbi atık kapları kullanılmalıdır. Kesici ve delici atık kapları, tarihi geçen aşıların atılması için kullanılır. Kesici ve delici özelliği olan atıklar diğer tıbbi atıklardan ayrı olarak delinmeye, yırtılmaya, kırılmaya ve patlamaya dayanıklı, su geçirmez ve sızdırmaz, açılması ve karıştırılması mümkün olmayan kutularla atılır. Bu kutunun üzerinde “Uluslararası Biyotehlike” amblemi bulunur ve ayrıca “Dikkat Kesici ve Delici Tıbbi Atık” yazar. en fazla ¾ oranında doldurulması, daha sonra kırmızı plastik torbalara konması gerekir. Kesici-delici atık kapları kullanımında dikkat edilecek bir diğer konu da daha sonra tekrar açılmamalıdır. Bunları boşaltıp tekrar kullanmak ve geri dönüşüm malzemesi olarak kullanmak da tehlikelidir.
Aşı Uygulaması Sonrası Tıbbi Atık Kontrolü Nasıl Sağlanmalı?
Konumuz, süresi dolan dolayısıyla uygulanmadan imha edilen aşılarla ilgili. Ancak burada aşı zincirinin bir parçası olan uygulama sonrası aşı atık prosedürüne de değinmek gerek. Bakanlığın yürürlükte olan yönetmeliğine göre aşağıdaki detaylara dikkat etmek gerekiyor:
- Şırınga, bisturi, delici-batıcı-kesici her türlü tek kullanımlık malzeme ayrı bir kesici-delici atık kutusunda toplanılmalı, enjektör kullanımı sonrasında uçlar kapatılmaya çalışılmamalı, kutulara açık olarak atılmalıdır.
- Delinmeye, yırtılmaya, kırılmaya, patlamaya dayanıklı, sıvı sızdırmaz, açılması ve karıştırılması mümkün olmayan kesici-delici atık kapları en fazla ¾ oranında doldurulmalıdır. Daha sonra da ağızları kapalı şekilde kırmızı plastik tıbbı atık torbalarına konmalıdır.
- Kesici delici atık kutuları kapatıldıktan sonra asla tekrar açılmamalı ve tekrar kullanılmamalı, geri dönüşüme dahil edilmemelidir.
Aşının soğuk zincir yönetmeliğine uygun olarak saklanması ve taşınması ve elbette son kullanım tarihinin dikkate alınması aşı etkinliği, insan sağlığı ve ülke ekonomisi açısından büyük önem taşır. Sağlık çalışanlarının aşıya ulaşamayan ülke vatandaşlarına karşı da sorumlu olduğumuz ilkesi ile soğuk zincir konusunda hassas olmaları gerekir.
Toplum Sağlığı ve Aşı
Covid-19 ile çok daha gündemde bir konu haline gelmiş olsa da aşı, bebeklik çağından itibaren belirlenmiş prosedürlerle toplum sağlığında 1800’lü yıllardan beri var. Aşı üretimine dair en erken veriler, bizi Osmanlı dönemine götürüyor. 1700’lerde Osmanlı imparatorluğu hekimleri çiçek hastalığına yakalananların deri lezyonlarını kullanarak bir tedavi geliştirmiştir. Kurutulan lezyonların sağlıklı kişilerin cildindeki yarıklara sürülmesi ile bir aşı uygulaması yapıldığı biliniyor. Öyle ki bu dönemde İstanbul’da bulunan İngiltere Büyükelçisinin eşi Lady Montagu, söz konusu yöntemi izliyor ve üzerine araştırma yapıyor.
Aşı tarihinde de önemli bir isim olan Lady Montagu, İngiltere’ye döndükten sonra çiçek aşısı kampanyası başlatarak Osmanlı sağlık uzmanlarından öğrendiği bu yöntemi yaygınlaştırmış. Edward Jenner’ın ürettiği ve tıp tarihinin ilk aşısı olarak bilinen çalışmada, Lady Montagu’nun etkisi biliniyor. Çiçek aşısından sonra da pek çok aşı bulunmuş ve günümüzde de sadece Covid-19 için değil farklı salgınlar için aşı çalışmaları sürdürülüyor.
Aşı saklamada en etkili yardımcı ise aşı dolaplarıdır. En yeni teknoloji ile tamamen bu amaç için üretilen aşı dolapları, aşının nakliyesi ve saklanması evresinde büyük bir önem taşıyor.
Aşı nedir, aşının son kullanma tarihi var mı ve süresi dolmuş aşılar ne yapılıyor? Tıbbı atık kontrolünde süresi dolmuş aşı konusunu, akademik çalışmalar ve Bakanlığın ilgili yönetmeliğine dair incelemeleri bu şekilde ele aldık..
Yerli teknoloji geliştirme markası Coolermed aşı dolabı, tıbbi atık saklama dolapları, kan dolapları ve liyofilizatör ürünleri ile sağlıklı toplum için pratik çözümler elde edebilirsiniz.
Bu yazımızda süresi dolmuş aşılar ve tıbbi atıkların kontrolü konusuna değindik. Bir önceki yazımıza https://coolermed.com/tr/asi-saklama-ve-soguk-zincir-yonergesi/ linkinden ulaşabilirsiniz.